PCI Express (PCIe), anakartlarımızdaki en temel ve önemli bağlantı yuvalarından biridir. Bu yuvalar, yüksek veri aktarım hızları sayesinde ekran kartlarından ağ kartlarına kadar birçok farklı donanımı bilgisayarımıza eklememize olanak tanır. Bildiğiniz gibi, PCIe yuvaları x1, x4, x8 ve x16 gibi farklı boyutlarda gelir ve bu boyut genellikle desteklediği veri yolu sayısını (şerit/lane) gösterir.

Pek çok anakartta en az bir tane bulunan, ancak genellikle göz ardı edilen küçük PCIe x1 yuvası ne işe yarar? Bu yazıda bu küçük ama işlevsel yuvayı mercek altına alıyoruz.

PCIe Hattı (Şeridi) Nedir?

PCI Express şeritleri, PCIe yuvası üzerinden anakart ile takılan kart arasındaki veri akışını sağlayan yollardır. Yuvanın içindeki fiziksel pinler bu şeritleri oluşturur. Genellikle, yuvanın fiziksel boyutu (x1, x4, x8, x16) içerdiği şerit sayısını belirtir.

Örneğin, bir PCIe x16 yuvası 16 adet veri şeridine sahipken, bir PCIe x1 yuvası yalnızca 1 adet şeride sahiptir. Standart bir masaüstü anakartında genellikle toplamda 20-24 civarında PCIe şeridi bulunur ve bunlar işlemci ile yonga seti arasında paylaştırılarak farklı yuvalara dağıtılır. Ancak dikkat: Bazen fiziksel olarak x16 boyutunda olan bir yuva, elektriksel olarak sadece x8 veya x4 kadar şerit sunabilir. Bu durum anakartın özelliklerinde belirtilir.

PCIe Şeritleri Nasıl Çalışır?

Her bir PCIe şeridi, belirli bir bant genişliği (veri aktarım hızı kapasitesi) sunar. Yuvanın sahip olduğu şerit sayısı arttıkça (x1'den x16'ya doğru), toplam bant genişliği de doğru orantılı olarak artar. Yani x16 yuvası, x1 yuvasının teorik olarak 16 katı daha fazla veri taşıyabilir (aynı PCIe sürümü için).

Tekrar belirtmek gerekirse, bazı anakartlarda fiziksel olarak x16 boyutunda görünen yuvalar olabilir, ancak bunlar aslında sadece x8 veya x4 hızında çalışıyor olabilir. Bu özellikle birden fazla uzun PCIe yuvası olan anakartlarda yaygındır ve genellikle ikinci veya üçüncü x16 yuvası daha az şeritle yapılandırılır. Hangi yuvanın ne kadar şerit sunduğunu öğrenmek için anakartınızın kılavuzuna bakmanız en doğrusudur.

PCIe x1 Yuvası Nedir?

PCIe x1, standart PCIe yuva boyutlarının en küçüğüdür ve adından da anlaşılacağı gibi yalnızca bir adet veri şeridi sunar. Bu, onu en düşük bant genişliğine sahip PCIe yuvası yapar. Özellikle giriş seviyesi veya daha kompakt (örn. Mini-ITX) anakartlarda maliyeti düşürmek veya yer kazanmak için hiç bulunmayabilir.

Peki anakartınızda boş bir x1 yuvası yoksa ama x1 tipinde bir kart kullanmak isterseniz ne yapacaksınız? Hiç sorun değil! PCIe standardı, küçük kartların daha büyük yuvalara takılmasına izin verir. Yani bir PCIe x1 kartını, x4, x8 veya x16 yuvasına rahatlıkla takıp kullanabilirsiniz. Kart, yuvaya fiziksel olarak oturacak ve sadece ihtiyacı olan bir şeridi kullanacaktır.

Tek bir PCIe şeridine sahip olması, x1 yuvasının bant genişliğini sınırlar. Ancak bu düşük bant genişliği bile birçok çevre birimi ve genişletme kartı için fazlasıyla yeterlidir. Özellikle yüksek hız gerektirmeyen bağlantılar için ideal bir çözümdür.

PCIe x1 Yuvaları Nasıl Kullanılabilir?

İşte genellikle boş duran bu küçük yuvayı değerlendirebileceğiniz bazı yaygın genişletme kartları:

Ağ Kartları (Wi-Fi ve Ethernet)

Günümüzde çoğu anakart üzerinde dahili Ethernet ve Wi-Fi bulunsa da, bazen daha iyi bir kablosuz bağlantı (örn. Wi-Fi 6E/7 destekli) veya ek bir Ethernet portu gerekebilir. PCIe x1 yuvası, 1 Gigabit Ethernet kartları veya çeşitli Wi-Fi standartlarını destekleyen kablosuz ağ kartları için idealdir.

Ancak unutmayın, PCIe x1 yuvasının bant genişliği genellikle 1 Gbps Ethernet için yeterliyken, 2.5 Gbps, 5 Gbps veya 10 Gbps gibi daha yüksek hızlı Ethernet kartları için genellikle en az PCIe x4 yuvası gerekir.

Ses Kartları

Anakartlardaki dahili ses çözümleri çoğu kullanıcı için yeterli olsa da, ses kalitesine önem verenler (odyofiller) veya profesyonel ses işleriyle uğraşanlar, daha yüksek kaliteli ses çıkışı, daha fazla bağlantı seçeneği ve anakart üzerindeki elektriksel gürültüden daha iyi izolasyon sağlamak için harici bir ses kartı tercih edebilirler. PCIe x1 yuvaları, bu tür ses kartları için yeterli bant genişliğini rahatlıkla sunar.

SATA Genişletme Kartları

Anakartınızdaki mevcut SATA portları tükendiyse ve daha fazla sayıda sabit disk (HDD) veya SATA SSD bağlamak istiyorsanız, PCIe x1 SATA genişletme kartları imdadınıza yetişir. PCIe 3.0 x1 yuvası bile (yaklaşık 1 GB/s bant genişliği sunar) birden fazla SATA III (6 Gbps ≈ 600 MB/s) sürücüsünü aynı anda idare edebilir.

Özellikle çok sayıda HDD kullanarak kendi NAS (Ağa Bağlı Depolama) sisteminizi kuruyorsanız veya sadece arşiv amaçlı diskler ekliyorsanız bu kartlar oldukça kullanışlıdır.

USB Bağlantı Noktası Genişletme Kartları

Bilgisayarınızın kasasındaki veya anakartınızın arka panelindeki USB portları yetersiz kalıyorsa, PCIe x1 yuvasına takacağınız bir USB genişletme kartı ile kolayca ek portlar (USB 3.0, USB 3.1, Type-C vb.) kazanabilirsiniz. Bu kartlar, özellikle çok sayıda USB cihazı kullananlar için hayat kurtarıcı olabilir.

TV Kartları (TV Tuner)

Eskisi kadar popüler olmasa da, PCIe x1 yuvasına takılan TV kartları sayesinde bilgisayarınız üzerinden doğrudan TV yayınlarını (karasal, uydu veya kablo) izleyebilir, hatta bu yayınları kaydedebilirsiniz. Bilgisayarını bir medya merkezine dönüştürmek isteyenler için hala bir seçenek olabilir.

Video Yakalama (Video Capture) Kartları

Harici bir kaynaktan (oyun konsolu, kamera, başka bir bilgisayar vb.) gelen video sinyalini bilgisayarınıza aktarmak ve kaydetmek veya canlı yayınlamak için video yakalama kartları kullanılır. Temel seviyedeki (genellikle Full HD - 1080p çözünürlüğe kadar) video yakalama kartları PCIe x1 yuvası üzerinden çalışabilir. Ancak daha yüksek çözünürlük (4K) veya yüksek kare hızı yakalama ihtiyacınız varsa, daha fazla bant genişliği sunan PCIe x4 veya üzeri bir yuvaya takılan kartlara yönelmeniz gerekebilir.

PCIe Yükseltme/Çoğaltma Kartları (Riser/Splitter)

Anakartınızdaki PCIe yuva sayısı yetersizse, özellikle kripto para madenciliği gibi özel durumlarda veya çok sayıda düşük bant genişlikli kartı tek bir yuvaya bağlamak gerektiğinde PCIe çoğaltıcı kartlar kullanılır. Bu kartlar genellikle bir PCIe x1 (veya bazen x4/x16) yuvasına takılır ve birden fazla PCIe yuvası (genellikle x1) sunar.

Ancak unutulmamalıdır ki, bu çoğaltıcı kartlar sihirli bir şekilde ekstra bant genişliği yaratmaz. Anakarttaki kaynak yuvanın (örneğin x1) bant genişliği, çoğaltıcı üzerindeki tüm yuvalar arasında paylaştırılır. Yani bir x1 yuvasına bağlı 4 adet x1 çıkışı olan bir çoğaltıcıdaki her bir çıkış, orijinal x1 hızının yaklaşık dörtte birini alır.

PCIe x1 Yuvasında Ekran Kartı Kullanılabilir mi?

Teknik olarak evet, bir ekran kartını (genellikle bir PCIe riser kablosu aracılığıyla) x1 yuvasına bağlayabilirsiniz. Ancak bu, pratikte neredeyse hiçbir zaman mantıklı değildir. PCIe x1 yuvasının sunduğu çok düşük bant genişliği, modern ekran kartları için ciddi bir darboğaz oluşturur. Oyun oynamak, video düzenlemek veya 3D render almak gibi grafik gücü gerektiren işlerde performans kabul edilemez derecede düşecektir. Bu yöntem yalnızca, birden fazla ekran kartının düşük grafik yüküyle çalıştığı kripto para madenciliği gibi çok özel senaryolarda kullanılmıştır.

Peki ya PCIe x4 ve x8 Yuvaları?

PCIe x4 ve x8 yuvaları, x1 yuvasına göre sırasıyla 4 ve 8 kat daha fazla veri şeridi ve dolayısıyla daha yüksek bant genişliği sunar. Bu yuvalar, PCIe x1'in yetersiz kaldığı durumlar için kullanılır. Örneğin:

• Yüksek hızlı NVMe SSD'ler (bazı adaptör kartları aracılığıyla)
• Yüksek hızlı ağ kartları (10 GbE, 40 GbE)
• RAID denetleyici kartları
• Yüksek çözünürlüklü video yakalama kartları (4K vb.)
• Thunderbolt genişletme kartları
• İkinci veya üçüncü ekran kartları (genellikle x8 modunda çalışır)

PCI Express (PCIe) Nedir? Kısaca Hatırlatma

PCI Express (Peripheral Component Interconnect Express), bilgisayarlardaki yüksek hızlı dahili bileşenleri (ekran kartı, SSD, ağ kartı vb.) anakarta bağlamak için kullanılan standart bir arabirimdir. Yıllar içinde PCI, AGP gibi eski standartların yerini almıştır.

PCIe, seri bir bağlantı kullanır ve "şerit" (lane) adı verilen veri yolları üzerinden çift yönlü iletişim sağlar. Farklı nesilleri (PCIe 1.0, 2.0, 3.0, 4.0, 5.0, 6.0...) bulunur ve her yeni nesil, genellikle bir önceki neslin şerit başına sunduğu bant genişliğini ikiye katlar. En güzel yanlarından biri, genellikle geriye dönük uyumlu olmasıdır; yani yeni bir PCIe kartını eski bir yuvaya (daha düşük hızda çalışır) veya eski bir kartı yeni bir yuvaya takabilirsiniz.

İlk PCIe standardı 2003 yılında tanıtıldı. O zamandan beri teknoloji ilerledikçe yeni sürümler piyasaya sürüldü ve hızlar katlanarak arttı. Örneğin, PCIe 3.0 x1 şeridi yaklaşık 1 GB/s bant genişliği sunarken, PCIe 4.0 x1 şeridi yaklaşık 2 GB/s, PCIe 5.0 x1 şeridi ise yaklaşık 4 GB/s bant genişliği sunar.

Anakartınızdaki PCIe yuvaları farklı boyutlarda gelir: x1, x4, x8 ve x16 en yaygın olanlarıdır. Bu sayılar, yuvanın sahip olduğu maksimum şerit sayısını gösterir ve dolayısıyla potansiyel bant genişliğini belirler. x16 yuvaları genellikle ekran kartları için ayrılırken, x4 yuvaları yüksek hızlı M.2 SSD'ler veya diğer yüksek bant genişliği gerektiren kartlar için, x1 yuvaları ise daha önce bahsettiğimiz gibi daha düşük bant genişliği ihtiyacı olan cihazlar için kullanılır.

PCI-SIG organizasyonu sürekli olarak yeni PCIe standartları üzerinde çalışmaktadır. PCIe 5.0 destekli ürünler (anakartlar, SSD'ler) yaygınlaşırken, PCIe 6.0 standardı tamamlanmış ve hatta PCIe 7.0 için çalışmalar başlamıştır. Teknolojinin bu hızlı ilerleyişi, gelecekte çok daha yüksek veri aktarım hızlarına ulaşacağımızı gösteriyor.

Sonuç olarak, küçük PCIe x1 yuvası göz ardı edilmemesi gereken kullanışlı bir bağlantı noktasıdır. Düşük bant genişliği gerektiren birçok genişletme kartı için idealdir ve bilgisayarınıza kolayca ekstra işlevsellik katmanıza olanak tanır. Boşta duran bir x1 yuvanız varsa, yukarıda saydığımız kartlardan biriyle onu değerlendirmeyi düşünebilirsiniz.